Healing environment wil een omgeving creëren die het welzijn van bewoners en patiënten in de zorgsector bevordert. Het begrip is heel ruim; het varieert van architectuur tot zintuiglijke beleving. In Noorwegen haalt men patiënten naar buiten, het contact met de natuur blijkt heilzaam. Een kindvriendelijke daktuin maakt een groot verschil in het ziekenhuis van Ohio.
In de zorgsector is het begrip ‘healing environment’ niet meer weg te denken. Je kan het omschrijven als een omgeving die bijdraagt aan het fysiek, mentaal en sociaal welbevinden van alle gebruikers. Dat zijn zowel de patiënten of bewoners, maar ook de bezoekers en werknemers. In de zorgsector gaat het om mensen in een kwetsbare positie, bijvoorbeeld omdat ze ernstig ziek zijn of omdat ze moeilijk kunnen stappen. Dan kan een prettige omgeving bijdragen tot een beter comfort, tot minder stress en zo misschien ook tot het beperken van de ligduur en de hoeveelheid medicatie. Er is een verschil met ‘healthy environment’: hier gaat het vooral over hygiëne, steriele materialen enzovoort. Dat is zeker in een ziekenhuis essentieel, maar het wordt door patiënten niet altijd als helend ervaren. Bij healing staat de belevingsfactor centraal en streeft men ernaar dat patiënten en bewoners zich beter in hun vel voelen, ondanks alle problemen waar ze eventueel mee kampen. Een fijne omgeving werkt ook in op het personeel en de bezoekers, ook zij hebben er baat bij.
Warme sfeer
Healing environment is een containerbegrip met veel invalshoeken. Het gaat om structurele ingrepen, maar ook vindingrijkheid kan je op weg helpen. Weliswaar spelen de mogelijkheden van patiënten en bewoners een grote rol. De architectuur kan daar sterk op inzetten. Natuurlijk daglicht, ramen die uitgeven op een tuin of op groenaanleg en een ruimtelijk gevoel creëren een aangename sfeer. Het helpt ook als je gemakkelijk je weg vindt, dus als het gebouw overzichtelijk is en de bewegwijzering duidelijk. Het is stresserend als je door lange gangen moet dwalen om op je bestemming te komen.
Er zijn technische aspecten, zoals de kwaliteit van de lucht. Is er voldoende verse lucht, kunnen senioren in het woonzorgcentrum zelf de ramen openzetten? Met een goede ventilatie kan je de luchtvochtigheid op peil houden. Planten zuiveren de lucht en zijn blikvangers. Veel mensen worden blij van een groene omgeving. Het gaat om een gevoel dat je ook kan ervaren bij het zien van een mooi uitzicht of tijdens een natuurwandeling. Een subtiele, goede geur is volgens experts nog een factor die een positieve impact kan hebben op een goed gevoel. Zoiets werkt vaak ongemerkt, maar het speelt onder meer in op onze herinneringen. Als je lavendel ruikt, denk je misschien heel even aan dat mooie lavendelveld dat je tijdens je vakantie zag. Een vertrouwde geur stelt je op je gemak en dat is mooi meegenomen als je een minder leuk medisch onderzoek moet ondergaan. Vooral vroeger kon je in sommige zorginstellingen overvallen worden door typische geurtjes van ontsmettingsmiddelen of reinigingsproducten. Die kan je wegwerken door andere geuren te verspreiden. Geuren kunnen bovendien de eetlust stimuleren. Wie ziek of ouder is, heeft vaak minder eetlust of een verminderd reukvermogen. De geur van versgebakken brood kan een extra stimulans zijn.
Prikkels
Te veel prikkels zijn storend en vermoeiend. Dat geldt voor alle zintuigen. De keuze van kleuren, materialen en verlichting verdient dus alle aandacht. Ook geluid kan heel storend zijn. Wie al in een stressende situatie zit, kan alle rust goed gebruiken. Op medische afdelingen is er veel apparatuur, je komt er in aanraking met verschillende personeelsleden, er lopen misschien telefoons binnen. Geluidswerende materialen en een aangepaste indeling zijn opties om lawaaioverlast te beperken. Wachtruimtes kan je opdelen in kleinere zones die prettiger aanvoelen en ook rustiger zijn. Lange wachttijden zijn soms onvermijdelijk, daarom is het goed om voor wat verstrooiing te zorgen. Op sommige plaatsen is er een televisietoestel, maar dan zonder geluid. Kunstwerken in de gangen of aan de inkom leiden even de aandacht af van de medische zorg.
Huiselijk
In een woonzorgcentrum wordt een huiselijke sfeer ten zeerste op prijs gesteld. Gezellige zithoeken zorgen voor sociaal contact. In de eetruimte kan je het reftergevoel vermijden, bijvoorbeeld door bediening aan tafel te organiseren en door buffetformules. Een moestuin is ook een mooi voorbeeld dat het buitenleven en de betrokkenheid van de bewoners bevordert. In een ziekenhuis speelt een thuisgevoel minder een rol omdat de meeste patiënten er maar even blijven. Wie toch een lange opnameduur heeft, vindt het wellicht leuk om de kamer toch een beetje eigen accenten te mogen geven. In de zorgsector moeten mensen vaak afscheid nemen van hun huisdier. Een uniek project in UZ Brussel is Villa Samson. Op de campus werd een gebouwtje opgetrokken waar huisdieren hun zieke baasje kunnen bezoeken. Voor patiënten die geen huisdier hebben, of voor therapeutische sessies zijn er enkele opgeleide dieren. Het is wetenschappelijk aangetoond dat het contact met dieren een positief effect heeft en de genezing bevordert.
CASE NOORWEGEN
Noorse patiënten recupereren in het bos
Onderzoek in Noorwegen wijst uit dat fysieke en psychische stress vermindert door contact met de natuur. In alvast twee ziekenhuizen kunnen patiënten, familie en zorgmedewerkers terecht in een houten huisje in het bos. 
Foto: Ivar Kvaal
In Noorwegen is er het project Outdoor Care Retreat: patiënten kunnen een tijdje in het bos doorbrengen. Er lopen projecten in het universitair ziekenhuis Rikshospitalet (Oslo) en Sorlandet Hospital (Kristansand). De onmiddellijke omgeving van de ziekenhuizen is bosrijk en daar staat nu een houten huisje. Patiënten kunnen het huren om er tot rust te komen of om er familie en vrienden te ontvangen. Ook behandelingen zijn er mogelijk. Kinderen en volwassenen zijn er welkom. “Natuur maakt mensen spontaan blij en het is rustgevend. Dat blijft nazinderen als ze terug naar het ziekenhuis terugkeren en daar hebben ook andere patiënten en zorgmedewerkers baat bij. Outdoor Care Retreat motiveert om de medische behandeling te doorlopen en de ziekte te managen”, zegt kinderpsychologe Maren Østvold Lindheim, één van de initiatiefnemers. Zij en haar collega’s van het Department of Child and Adolescent Mental Health trokken geregeld met kinderen naar de bossen in de omgeving. Ze maakten vuren en gingen kanoën op het meer. Niet alle kinderen konden dat echter aan, bijvoorbeeld omdat hun immuunsysteem erg verzwakt was, en dat bracht hen op het idee van een huisje zodat ook zij naar buiten konden. “Het contact met de natuur liet hen zien dat ze wel nog mogelijkheden hebben, wat leidde tot meer energie en hoop. Het zette de kinderen ook aan tot creativiteit.”
Open ontwerp
Patiënten en bezoekers kunnen op die manier fysiek en mentaal even weg uit de ziekenhuissfeer en dat is vaak een verademing. Er is natuurlijk wel overleg nodig met de behandelende arts die beoordeelt of de patiënt naar buiten kan. Er is in elk huis plaats voor tien personen. De omgeving is echter heel uitnodigend om ook in de openlucht te zijn. Zeker voor kinderen is het bos een fijne speelplek. Het huisje staat iets boven de grond, wat hen het gevoel van een boomhut geeft.
Snøhetta architects zorgde voor het ontwerp. De huisjes liggen dicht bij de ingang van het ziekenhuis, maar daar merk je niets van. Ze zijn in de natuurlijke, groene omgeving geïntegreerd. De ramen bieden zicht op de bomen en op een waterpartij. Ze kunnen volledig open zodat je de geuren van het bos ook binnen ruikt en de geluiden hoort. Door een koepelraam in het plafond kan je perfect bomen observeren. De huisjes beslaan 35m², wat meteen een flink contrast is met grootschalige ziekenhuizen. Ze hebben een grote en een kleinere intieme ruimte en een badkamer. Het interieur is afgewerkt met eik. De buitenwanden uit ecologisch en duurzaam Kebony hout zullen op termijn grijzer worden, een natuurlijk patina dat perfect in de omgeving past. Het gaat om een speels ontwerp met asymmetrische lijnen. Binnen is er plaats voor een ziekenhuisbed, mocht dat nodig zijn. Een houten vlonderpad zorgt voor toegankelijkheid voor wie in een rolstoel zit. “Het uitgangspunt van interactie tussen natuur en materiaal om een plaats te creëren die bijdraagt aan het verbeteren van de gezondheid van patiënten, was heel betekenisvol en inspirerend”, aldus Kjetil Thorsen, oprichter van Snøhetta architects.
Natuur als kuur 
Foto: Ivar Kvaal
Het is de bedoeling om het concept uit te breiden. Het past in een andere manier om over gezondheid te denken. De omgeving speelt een belangrijke rol in hoe we ons voelen en kan bijdragen aan het welzijn. Wie ziek wordt, maakt een stresserende periode mee. Contact met de natuur kan troost bieden, ook voor familie en vrienden. Er wordt nu onderzocht of het ook bijdraagt aan een snellere genezing en het verminderen van medicatie. Het project kreeg de steun van the Friluftssykehuset Foundation. “We streven ernaar zoveel mogelijk patiënten, families, werknemers en andere ziekenhuisgebruikers de mogelijkheid te geven om samen met hun naasten samen te komen zodat ze kunnen terugdenken aan goede herinneringen. Het is onze ambitie om dit mogelijk te maken voor iedereen, ongeacht de ziekte of de beperking. Momenteel werken we eraan om Outdoor Care Retreat als een nieuwe standaard in alle Noorweegse ziekenhuizen te introduceren en we hopen dat dit over de hele wereld gebeurt. Noorwegen heeft 52 ziekenhuizen, we zouden blij zijn op dertig locaties een huisje te kunnen bouwen en daarvoor financiële middelen te kunnen vergaren. Voor 2020 zijn er alvast drie gepland. Maar als we dergelijke waardevolle projecten in de hele wereld kunnen realiseren, dan zouden we helemaal tevreden zijn. Het raakt ons te horen en te zien dat het project effectief resultaten geeft. Daarop hebben we bij de voorbereiding toch wel enkele jaren fel op gefocust.”
Buitenleven als levensstijl
De term frilufssykehuset is een samentrekking van friluftsliv wat staat voor het belang om voldoende tijd in de natuur door te brengen. Sykehus betekent ziekenhuis. Friluftsliv is diep ingebakken in de Noorse levensgewoontes. Zij brengen veel tijd buiten door, ook als het flink koud is. Baby’s worden vaak buiten te slapen gelegd in hun kinderwagen. Weliswaar worden ze goed ingeduffeld. Het idee leeft dat dit bijdraagt aan de gezondheid. 
Foto: Ivar Kvaal
“We hadden een break nodig”
Gebruikers van het houten huisje vinden het absoluut een meerwaarde. “Onze dochter was erg ziek, we wisten niet hoelang we nog hadden. Je probeert er het beste van te maken. Er was een langdurige opname in het ziekenhuis nodig en ze kon slechts voor een heel korte tijd terug naar huis. Ondanks alle goede zorgen in het ziekenhuis, bleef het stressvol. We hadden een break nodig, weg van al het medische. We wilden op adem komen en weer even een gewoon gezin zijn”, vertelt een ouder. Ook voor de dochter was het een prima ervaring. “In het ziekenhuis komt er altijd wel een dokter langs om iets te controleren. Als je je ziek voelt, is dat heel vermoeiend. Ik had mijn eetlust verloren en was vaak misselijk. Ook besefte ik dat ik veel miste, zoals school. Soms verveelde ik me. In het bos was het fijn. Het ziekenhuis konden we er niet zien, maar het gaf een veilig gevoel te weten dat het vlakbij was.”
CASE OHIO, VERENIGDE STATEN
Het universitair ziekenhuis Rainbow Babies & Children’s Hospital in Cleveland, Ohio wordt geregeld hoog genoteerd in de jaarlijkse beoordeling van beste kinderziekenhuizen in de Verenigde Staten. Uniek is Angie’s Garden, een kindvriendelijk dakterras van zo’n 700 m². Het hoort bij de kankerafdeling en werd mogelijk gemaakt door de familie van Angie Fowler, een meisje dat net voor haar 15de verjaardag overleed na een strijd van zes maanden tegen een agressieve vorm van huidkanker. Ook hier luidt het dat contact met de natuur bijdraagt aan fysiek en mentaal welbevinden, wat een hulp is in het genezingsproces. Angie’s Garden is een vredevolle plaats waar patiënten en hun familie elkaar kunnen ontmoeten, maar ook terug tot zichzelf kunnen komen. “Als kinderen hier komen, merk je onmiddellijk dat ze blij reageren. Ze zijn terug in de wereld, niet in het ziekenhuis”, zo luidt het.
Het dakterras is opgevat als een helende tuin waar patiënten en hun familie tot rust kunnen komen, weg van de klinische omgeving. De blauwe hemel, de buitenlucht en borders met bloemen in regenboogkleuren zijn ontspannend en zorgen voor een connectie met de natuur. De tuin wordt onderhouden zonder chemische stoffen en pesticiden.
Er zijn onder meer kleurrijke beelden van dieren, geurende bloemen, kruiden en bloesems van bomen. Blikvangers zijn ook de groene wand, een grasrijke heuvel, hoge zonnebloemen. Voor kinderen is er ook een feeëntuin met kleine planten en bloemen. Op vraag worden zonneschermen voorzien. Er zijn ook verrekijkers om de stad Cleveland te bekijken. Aanpalend is er de ‘Hortical Therapy Suite’ waar patiënten kunnen deelnemen aan activiteiten die met natuurbeleving verband houden. Wekelijks vinden er ook sessies plaats die focussen op meditatie en mindfulness.
Neonatologie
Het ziekenhuis realiseerde ook een project op de afdeling neonatologie. Het uitgangspunt is dat ouders zo snel mogelijk hun kindje naar huis willen brengen na het verblijf op de afdeling neonatologie. Sommige baby’s moeten echter nog geobserveerd worden en hebben nog zorgen nodig, ook thuis. Het verblijf van een kindje in de afdeling neonatologie maakt ouders onzeker. Thuis staan ze er alleen voor. Om die overgang gemakkelijker te maken, zijn er 44 kamers gerealiseerd met een huiselijke sfeer. Daar krijgen ouders ondersteuning om de stap naar huis vlot te laten verlopen. Deze ‘healing environment’ zorgt ervoor dat baby’s zich verder kunnen ontwikkelen en sterker worden. De medische omkadering van het ziekenhuis blijft voorhanden en dat biedt een veilige omgeving. Ouders kunnen zo dicht bij hun kindje zijn, terwijl het nog aan het herstellen is. Het personeelsteam is specifiek getraind om baby’s op te volgen en ouders te begeleiden, ook in het opvoedingsproces dat hen te wachten staat. Ouders gaan zo met meer zelfvertrouwen met hun kindje naar huis.
